مسئله 1685- حقّ به هم زدن معامله را «خيار» يعنى اختيار، مى‏گويند و خريدار و فروشنده در يازده صورت مى‏توانند معامله را به هم بزنند:

اوّل: از مجلس معامله متفرّق نشده باشند (خيار مجلس).

دوّم: مغبون شده باشند (خيار غبن).

سوّم: در معامله قرارداد كنند كه تا مدّت معيّنى هر دو يا يكى از آنان بتوانند معامله را به هم بزنند (خيار شرط).

چهارم: فروشنده يا خريدار، مال خود را بهتر از آنچه هست نشان دهد و طورى وانمود كند كه قيمت مال در نظر مردم زياد شود (خيار تدليس).

پنجم: فروشنده يا خريدار شرط كند كه كارى انجام دهد يا شرط كند مالى را كه مى‏دهد طور مخصوصى باشد و به آن شرط عمل نكند كه در اين صورت ديگرى مى‏تواند معامله را به هم بزند (خيار تخلّف شرط).

ششم: در جنس يا عوض آن عيبى باشد (خيار عيب).

هفتم: معلوم شود مقدارى از جنسى را كه فروخته‏اند مال ديگرى است كه اگر صاحب آن به معامله راضى نشود خريدار مى‏تواند معامله را به هم بزند يا پول آن مقدار را از فروشنده بگيرد و نيز اگر معلوم شود مقدارى از چيزى را كه خريدار عوض قرار داده مال ديگرى است و صاحب

صفحه  251

آن راضى نشود، فروشنده مى‏تواند معامله را به هم بزند يا عوض آن‏ مقدار را از خريدار بگيرد (خيار شركت).

هشتم: فروشنده خصوصيّات جنس معيّنى را كه مشترى نديده به او بگويد و بعد معلوم شود طورى كه گفته نبوده است كه در اين صورت مشترى مى‏تواند معامله را به هم بزند.

همچنين اگر مشترى خصوصيّات عوض معيّنى را كه مى‏دهد بگويد، بعد معلوم شود طورى كه گفته نبوده است، فروشنده مى‏تواند معامله را به هم بزند (خيار رؤيت).

نهم: چنانچه مشترى پول جنسى را كه نقد خريده تا سه روز ندهد، فروشنده مى‏تواند معامله را به هم بزند و همچنين اگر فروشنده جنس را تا سه روز تحويل ندهد، مشترى مى‏تواند معامله را به هم بزند؛ ولى اگر جنسى را كه خريده مثل بعضى از ميوه‏ها باشد كه اگر يك روز بماند ضايع مى‏شود، چنانچه مشترى تا شب پول آن را ندهد، فروشنده مى‏تواند معامله را به هم بزند و همچنين است در هر معامله‏اى كه با ندادن پول تا شب، ضرر كلّى به فروشنده بخورد، فروشنده مى‏تواند معامله را به هم بزند (خيار تأخير).

دهم: حيوانى را خريده باشد كه خريدار تا سه روز مى‏تواند معامله را به هم بزند (خيار حيوان).

يازدهم: فروشنده يا خريدار نتوانند جنس يا پول را تحويل دهند (خيار تعذّر تسليم).

مسئله 1686- اگر خريدار قيمت جنس را نداند يا در موقع معامله غفلت كند و جنس را گرانتر از قيمت معمولى آن بخرد، چنانچه به قدرى گران خريده كه مردم او را مغبون مى‏دانند و به كمى و زيادى آن اهميّت مى‏دهند، مى‏تواند معامله را به هم بزند و نيز اگر فروشنده قيمت جنس را نداند يا موقع معامله غفلت كند و جنس را ارزانتر از قيمت آن بفروشد در صورتى كه مردم به مقدارى كه ارزان فروخته اهميّت بدهند و او را مغبون بدانند، مى‏تواند معامله را به هم بزند.

مسئله 1687- در معامله بيع شرط كه مثلاً خانه هزار تومانى را به دويست تومان مى‏فروشند و قرار مى‏گذارند كه اگر فروشنده سر مدّت پول را بدهد بتواند معامله را به هم بزند در صورتى كه خريدار و فروشنده قصد خريد و فروش داشته باشند، معامله صحيح است.

مسئله 1688- در معاملۀ بيع شرط گرچه فروشنده اطمينان داشته باشد كه هر گاه سر مدّت پول را ندهد خريدار ملك را به او مى‏دهد، معامله صحيح است، ولى اگر سر مدّت پول را ندهد، حقّ ندارد ملك را از خريدار مطالبه كند.

صفحه 252

مسئله 1689- در معاملۀ بيع شرط، خيار، منتقل به ورثه مى‏شود؛ بنابراين اگر خريدار بميرد، فروشنده مى‏تواند ملك را از ورثۀ او مطالبه نمايد.

مسئله 1690- اگر چاى اعلا را با چاى پست مخلوط كند و به اسم چاى اعلا بفروشد، مشترى مى‏تواند معامله را به هم بزند.

مسئله 1691- اگر خريدار بفهمد مالى را كه خريده عيبى دارد، خواه آن عيب پيش از معامله در مال بوده و خواه بعد از معامله و پيش از تحويل گرفتن مال عيبى در آن پيدا شده باشد، مى‏تواند معامله را به هم بزند يا تفاوت قيمت سالم و معيوب آن را بگيرد، و همين حكم در صورتى كه ‏عيبى در عوض باشد، جارى است.

مسئله 1692- اگر بعد از معامله، عيب مال را بفهمد و فوراً معامله را به هم نزند، ديگر حقّ به هم زدن معامله را ندارد؛ ولى مقدارى تأخير براى فكر كردن يا مشورت كردن و مانند آن مانعى ندارد.

مسئله 1693- هرگاه بعد از خريدن جنس، عيب آن را بفهمد، گرچه فروشنده حاضر نباشد، مى‏تواند معامله را به هم بزند.

مسئله 1694- در چهار صورت اگر خريدار بفهمد مال عيبى دارد، نمى‏تواند معامله را به هم بزند يا تفاوت قيمت بگيرد:

اوّل: موقع خريدن عيب مال را بداند.

دوّم: به عيب مال راضى شود.

سوّم: در وقت معامله بگويد اگر مال عيبى داشته باشد پس نمى‏دهم و تفاوت قيمت هم نمى‏گيرم.

چهارم: فروشنده در وقت معامله بگويد اين مال را با هر عيبى كه دارد مى‏فروشم، ولى اگر عيبى را معيّن كند و بگويد مال را با اين عيب مى‏فروشم و معلوم شود عيب ديگرى هم دارد، خريدار مى‏تواند براى عيبى كه فروشنده معيّن نكرده مال را پس دهد يا تفاوت بگيرد.

مسئله 1695- در سه صورت اگر خريدار بفهمد مال عيبى دارد، نمى‏تواند معامله را به هم بزند، ولى مى‏تواند تفاوت قيمت بگيرد:

اوّل: بعد از معامله تغييرى در مال بدهد به طورى كه مردم بگويند آنچه كه خريدارى و تحويل داده شده باقى نمانده است.

دوّم: بعد از معامله بفهمد مال عيب دارد و فقط حقّ برگرداندن آن را ساقط كرده باشد.

صفحه 253

سوّم: بعد از تحويل گرفتن مال عيب ديگرى در آن پيدا شود؛ ولى اگر حيوان معيوبى را بخرد و پيش از گذشتن سه روز عيب ديگرى پيدا كند، گرچه آن را تحويل گرفته باشد، باز هم مى‏تواند آن را پس دهد، اگر عيب از طرف مشترى نباشد، و نيز اگر فقط خريدار تا مدّتى حقّ به هم زدن معامله را داشته باشد و در آن مدّت مال عيب ديگرى پيدا كند، گرچه آن را تحويل گرفته باشد و عيب از طرف مشترى نباشد، مى‏تواند معامله را به هم بزند، ولى اگر عيب دوّم در هر دو صورت از طرف مشترى باشد، فقط مى‏تواند به خاطر عيب اوّل تفاوت قيمت بگيرد.

مسئله 1696- اگر انسان مالى داشته باشد كه خودش آن را نديده و ديگرى خصوصيّات آن را براى او گفته باشد، چنانچه او همان خصوصيّات را به مشترى بگويد و آن را بفروشد و بعد از فروش بفهمد كه بهتر از آن بوده، مى‏تواند معامله را به هم بزند.

مسئله 1697- هرگاه فروشنده قيمت خريد جنس را به مشترى بگويد و بر اساس آن معامله كند، بايد تمام چيزهايى را كه به‌واسطۀ آنها قيمت كم و زياد مى‏شود بيان كند، مثلاً بگويد كه آن را نقد به اين قيمت خريده است و اگر مشترى بعداً بفهمد نسيه خريده است، مى‏تواند معامله را به هم بزند.

مسئله 1698- اگر قصّاب گوشت نر بفروشد و به جاى آن گوشت ماده بدهد، معصيت كرده است، پس اگر آن گوشت را معيّن كرده و گفته اين گوشت نر را مى‏فروشم، مشترى مى‏تواند معامله را به هم بزند و اگر آن گوشت را معيّن نكرده، در صورتى كه مشترى به گوشتى كه گرفته راضى نشود، قصّاب بايد گوشت نر به او بدهد.

مسئله 1699- اگر مشترى به پارچه فروش بگويد پارچه‏اى مى‏خواهم كه رنگ آن نرود و بزّاز پارچه‏اى به او بفروشد كه رنگ آن برود، مشترى مى‏تواند معامله را به هم بزند.